گردشگری خلاق چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
گردشگری خلاق با شعار موزه‌های کمتر، میدان‌های بیشتر به انجام فعالیت‌های تجربی و تعامل عمیق‌تر با زندگی واقعی فرهنگی در شهرها تاکید دارد؛ در واقع در نسل سوم گردشگری، گردشگر در مقصد مثل یک شهروند رفتار می‌کند.
خلاقیت به‌عنوان یک رویکرد در بسیاری از زمینه‌های شغلی مطرح شده، که در حوزه‌ی گردشگری هم این رویکرد وجود دارد. گردشگری خلاق در واقع شکل گسترده‌ای از نسل قبلی خود در حوزه گردشگری، یعنی گردشگری فرهنگی را منعکس می‌کند. چرا که تجارب گردشگری خلاق موجب توسعه‌ی شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در مقصد می‌شود. خلاقیت برای آن منطقه یا مقصد گردشگری، این امکان را فراهم می‌سازد تا محصولات نوآورانه با مزایای بیشتری توسعه پیدا کند. محصولات خلاقانه افراد توانمند و علاقه‌مند را از بخش‌های فرهنگی جذب می‌کند.
گردشگری خلاق چیست؟
گردشگری خلاق را به‌عنوان یادگیری یک مهارت که بخشی از فرهنگ یک کشور یا اجتماع در حال بازدید در سفر است، می‌شناسند. در واقع گردشگری خلاق شکل پایداری از گردشگری است، زیرا گردشگران خلاق، ظرفیت خلاقیت خود را در خود ارتقا و توسعه می‌دهند، از طریق مشارکت غیررسمی در کارگاه‌های تعاملی به مردم محلی نزدیک شده و تجاربی را مرتبط با فرهنگ مقصد سفر می‌آموزند. این کارگاه‌های تعاملی که در گروه‌های کوچک برگزار می‌شوند، به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهند تا خلاقیت خود را در حالی که با مردم محلی ارتباط برقرار می‌کنند، کشف کنند. این کارگاه‌ها معمولا ارزش‌های مقصد هنر، فرهنگ، سلیقه و طبیعت را در برمی‌گیرد.
بر اساس همین تعریف گردشگری خلاق و مبتنی بر مفاهیم اقتصادی در تجربه این نوع گردشگری، گردشگر را دیگر در جایگاه یک مشتری یا مصرف کننده نمی‌شناسند بلکه از آن تحت عنوان مهمان و شهروند نام برده می‌شود.
خلاقیت در گردشگری
درک نقش خلاقیت در صنعت گردشگری و اینکه چطور به کسب کردن تجارب خلاق کمک می‌کند، هم با چالش‌هایی روبه‌رو بوده و هم پیچیده است. خلاقیت می‌تواند از ابعاد مختلف دیده شود: خلاقیت روزمره، خلاقیت هنری و خلاقیت فکری (ایوسویس و مایر، 2009). اما همگرایی بین خلاقیت و گردشگری در زندگی روزمره قابل تصور بوده است. به عبارت دیگر، گردشگران بیشتر به شرکت در فعالیت‌های روزمره‌ی خلاقیت که به شرایط زندگی واقعی خودشان نزدیک‌تر است، تمایل دارند. این فعالیت‌های روزمره می‌تواند پایه‌ی ایده‌های خلاق مورد نیاز برای گردشگری خلاق را فراهم کند؛ زیرا آنها مورد پسند کاربران هستند.
خلاقیت از گذشته با افراد خلاق و حالا با محصولات خلاق مرتبط است. از طرف دیگر، به سمت ابعاد اجتماعی و محیط زیست هم گرایش پیدا کرده است. خلاقیت در همه جا هست و می‌تواند به صورت عنصر فرعی و یا جزو فعالیت‌های کانونی گردشگری خلاق باشد، که بستگی به سطح فعالیت‌های گردشگری دارد (ریچارد، 2011). خلاقیت نه تنها به یک راهکار پذیرفته شده در مقاصد گردشگری تبدیل شده؛ بلکه به تدریج، عاملی برای ترویج نوآوری و توسعه مهارت‌های فردی شد (رای، 1998). برای مثال، در صنعت زندگی خلاق در تایوان، خلاقیت نه فقط به عنوان یک بخش ویژه شناخته می‌شود؛ بلکه شامل فعالیت‌هایی است که در آن گردشگران می‌توانند خرید کنند، ببینند، بچشند و یا در مورد محصولات مرتبط تجربه کرده و یاد بگیرند.
ویژگی‌های گردشگری خلاق
گردشگری خلاق می‌تواند طیف وسیعی از فعالیت‌ها را در بر بگیرد؛ از آموزش صنایع‌دستی محلی، کوزه‌گری، کاشی‌کاری، ساخت خانه سازگار با زیست‌بوم، پخت‌وپز، نقاشی، موسیقی و عبور از مسیرهای باستانی و برگزاری جشنواره‌های مختلف تا تورهای آشنایی با تکنولوژی و فناوری‌های پیشرفته. در حیطه‌ی گردشگری خلاق، پایداری اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی مانند دستاوردهای اقتصادی و مالی مورد توجه قرار می‌گیرند و پروژه‌های خلاقانه‌ی هر ناحیه مختص همان ناحیه هستند، بنابراین نمی‌شود آنها را در هیچ جای دیگر به همان صورت بازتولید کرد.
در گردشگری خلاق، گردشگران به جای این که تماشاگر صنایع‌دستی مردم بومی باشند، در کارگاه‌های تولید این گونه محصولات مشارکت می‌کنند. به این ترتیب می‌توانند علاوه بر پرورش خلاقیت و مهارت‌شان، با فرهنگ بومی ارتباطی عمیق برقرار کنند. این گونه فعالیت‌های خلاقانه راهی مناسب برای درک و شناخت فرهنگ بومی، کشف استعدادهای نهفته و به یادگار بردن خاطرات هنری است.
گردشگری مبتنی بر خلاقیت، منعطف‌تر از گردشگری فرهنگی است. در گردشگری خلاق به سرمایه‌های فیزیکی نیازی نیست. به این معنی که مواد خام گردشگری خلاق باید توسط گردشگران ساخته بشوند. خرید صنایع دستی که گردشگر خود در تولید آن شریک بوده و خوردن غذایی که گردشگر پخته، نسبت به نسل اول و دوم گردشگری، که گردشگر تنها یک مصرف کننده بود، با ارزش‌تر است. در حالی که منابع فرهنگی فیزیکی، مثل موزه‌ها، ممکن است تخریب و یا نابود شوند، اما منابع خلاق تجدید پذیر هستند. برای مثال صاحبان و مدیران اقامتگاه‌های بومگردی می‌توانند اشیا و چیزهایی که برای ما هیچ اهمیتی نداشته‌اند و یا کمتر به آن توجه شده است را با ارزش‌تر کنند.
مزایای گردشگری خلاق
شاید اصلی‌ترین مزیت حضور در حیطه‌ی گردشگری خلاق را بتوان در افزایش آگاهی جهانی نسبت به ویژگی‌های منحصر به‌فرد هر یک از این مقاصد دانست. اگر از این آگاهی در یک مسیر درست استفاده کنیم، در نهایت می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری بر ویژگی منحصر به فرد این مناطق، بهره‌گیری مناسب از سرمایه‌های انسانی، رونق گردشگری و افزایش شمار گردشگران بین‌المللی و در نهایت رونق اقتصادی و فرهنگی این مناطق بیانجامد.
از مهم‌ترین مزایایی که کارشناسان حوزه گردشگری معتقدند پیروی از گردشگری خلاق می‌تواند به دنبال داشته باشد و صنعت گردشگری را رونق ببخشد، به شرح زیر است:
- افزایش رضایت گردشگران و خلق تجربه‌ای متفاوت
- شکلی جدید از آموزش همراه با گذراندن اوقات فراغت
- بالا بردن ارزش مادی دارایی‌های فرهنگی و خلاقانه
- فراهم آوردن نشاط و زیبایی هر چه بیشتر به مقاصد گردشگری
- کمک به بقا و پایداری منطقه و توسعه گردشگری پایدار
- ابزاری برای تقویت هویت و تشخص منطقه
شبکه شهرهای خلاق و شهرهای خلاق ایران
شبکه شهرهای خلاق یونسکو، شامل هفت حوزه گوناگون در زمینه تنوع و خلاقیت است. این حوزه‌ها عبارتند از: صنایع دستی و هنرهای بومی، طراحی، فیلم، غذا، ادبیات، هنرهای رسانه‌ای و موسیقی. این شبکه که در سال ۲۰۰۴ میلادی شکل گرفت، در حال حاضر ۱۱۶ شهر را در لیست خود قرار داده است. هدف از تاسیس این شبکه، تشویق کردن شهرهای عضو شده به افزایش همکاری‌های بین‌المللی برای توجه بیشتر به خلاقیت به عنوان ابزاری در جهت دستیابی به توسعه پایدار شهری و همچنین رونق فرهنگی و اجتماعی آنهاست.
به این وسیله، گردشگری خلاق می‌تواند به سمت توسعه اقتصادی، توسعه پایدار و توسعه ارزش‌های فرهنگی و جهانی شدن شهرها کمک کند و شهرهای عضو شده به عنوان شهر خلاق نام برده می‌شوند. تا به این لحظه سه شهر رشت، اصفهان و مریوان به عنوان شهرهای خلاق ایران، به دلایل سلیقه و تنوع در غذا و صنایع دستی از طرف یونسکو انتخاب شده‌اند.
گردشگری خلاق در ایران
در راستای گردشگری خلاق در سال ۲۰۱۵ میلادی دو شهر ایرانی اصفهان در حوزه صنایع دستی که هنر اصیل ایرانیان در جهان معرفی شده است و رشت در حوزه خوراک که ۱۷۰ نوع غذای محلی در رشت به ثبت رسیده است، هم به شبکه شهرهای خلاق یونسکو پیوسته‌اند.
شهر رشت به عنوان شهر خلاق در رابطه با غذاهای محلی باید برای برآورده کردن انتظارات یونسکو، اقدامات مناسب و ممکن را اجرا کند. در واقع فعالین حوزه گردشگری می‌توانند اقدامات اصولی زیر را انجام دهند:
- ایجاد موزه غذاهای محلی برای حفظ و ارتقای محصولات محلی
- توانمند سازی زنان و گروه‌های آسیب پذیر و افراد در حوزه فرهنگ، امور اجتماعی و اقتصادی با افزایش فرصتهای آموزشی و شغلی
- حمایت از تحقیق و توسعه در مورد غذا و تغذیه در محیط دانشگاهی و مراکز پژوهشی
- همکاری با دیگر شهرهای خلاقانه غذا با تبادل دانش و تجربیات و انجام اقدامات مشترک
استفاده از پتاسیل صنایع خلاق و پدیده جهانی شدن شهر اصفهان به عنوان یک شهر خلاق باعث افزایش شمار گردشگران خارجی و ارز آوری بیشتر می‌شود. فارغ از آن، موسیقی فولکلور هم عامل مهمی در ایجاد گردشگری خلاق است و اصالت موسیقی اصفهان به عنوان خاستگاه اصلی موسیقی سنتی ایرانی جذابیت‌های فراوانی برای گردشگران ایجاد می‌کند که باعث شد شهر اصفهان به شبکه گردشگری خلاق که زیر مجموعه یونسکو است، متصل شود.
شهرستان مریوان بعد از گیلان و اصفهان سومین نقطه‌ی ایران بوده که به ثبت جهانی شده رسیده است. کلاش یک نوع گیوه محلی مربوط به فرهنگ و هنر شهر مریوان، به سمبل و دلیلی برای ایجاد خلاقیت در حوزه گردشگری لقب گرفته است و توانسته در لیست شبکه خلاق یونسکو قرار بگیرد. کلاش از الیاف طبیعی ساخته شده است و از صنایع دستی استان کردستان محسوب می‌شود. این گیوه محلی علاوه بر استفاده در داخل به کشورهای همجوار صادر می‌شود. شهر مریوان بیش از چهار هزار نفر بافنده برای تهیه کلاش را دارد.
اقامتگاه‌های بوم گردی، یک نوع تجربه جدید برای گردشگر است، برای لمس زیبایی‌های فرهنگ جوامع محلی و درک آن از نزدیک. اقامتگاه های بومگردی به دلیل تاثیری که بر توسعه روستایی، توسعه گردشگری پایدار و ارتقای وضعیت اقتصادی جوامع محلی دارند، اهمیت دارند. در این میان گردشگری خلاق هم یکی از عوامل منحصر به فرد بودن اقامتگاه‌ها محسوب می‌شود که یک مزیت رقابتی بین اقامتگاه‌ها به وجود آورده است.
توسعه گردشگری خلاق به عنوان یک گردشگری تجربه محور در اقامتگاه‌های بوم گردی فرصت مناسبی برای تجربه مستقیم فرهنگ روستایی است. لمس فرهنگ می‌تواند از تجربه شیر دوشی و یا بردن حیوانات به چراگاه، پختن نان محلی و یا انجام بازی‌های محلی گرفته تا درست کردن صنایع دستی مخصوص منطقه و همراهی با صنعتگران روستا باشد.
گردشگران به دنبال ابراز خلاقیت هستند و اقامتگاه‌های خاص را انتخاب خواهند کرد. گلمپینگ به معنای اقامتهای کوتاه مدت و چند روزه در چادرهایی با امکانات لوکس، می‌تواند انتخاب بسیار مناسبی برای تجربه گردشگری خلاق باشد. در این رابطه، اقامتگاه زی گلمپینگ به شما کمک خواهد کرد تا علم، مهارت و تجربیات جدید و منحصر به فردی را بدست بیاورید.
کلام آخر
مفاهیم گردشگری خلاق و گردشگری فرهنگی اشتراکات زیادی دارند و هر دو از فرهنگ به عنوان پایه‌ی فعالیت استفاده می‌کنند. تفاوت اصلی بین گردشگری خلاق و گردشگری فرهنگی این است که در گردشگری فرهنگی گروه‌های گردشگران با یک تور لیدر مسافرت می‌کنند که در مورد فرهنگ و آداب و رسوم مقصد گردشگری به آنها توضیحاتی ارائه می‌دهد، در حالی که در گردشگری خلاق، افراد به صورت فعال در مورد اطرافشان یاد می‌گیرند و مرتب به دنبال کسب تجارب بیشتر برای ارتقای مهارت‌های فردی هستند.
گردشگران اشتیاق فراوانی برای شرکت در این نوع تجربه‌ها دارند و این خود نشانی است از شور و شوق آنها برای ابراز کردن خودشان و تماس با دیگران. سفر امروزه دیگر محدود به طی کردن زمانی برای اوقات فراغت نیست بلکه به یادگیری و رشد و تعالی شخصی هم کمک می‌کند.
سوالات متداول
گردشگران خلاق در نوع خود ویژگی‌های منحصر به فردی دارند. به‌طور کلی، گردشگران خلاق می‌توانند مجرد، متاهل، گروه‌های خانوادگی یا دوستانه باشند. فعالیت‌های خلاقانه یک گردشگر خلاق می‌تواند آموزشی باشد (شرکت در دوره‌ها و کارگاه‌ها)، یا یک اثر هنری در همکاری مشترک با هنرمندان محلی خلق کند و یا با اجرای کنسرت و نمایش همراه باشد.
رشت به خاطر داشتن تنوع زیاد گیاهی، بهره‌مندی از محصولات دریایی و همچنین سابقه تاریخی کهن، از تنوع غذایی کم‌نظیری برخوردار است. بر اساس برخی آمارهای اعلام شده، ۱۷۰ نوع غذای محلی در رشت تهیه می‌شود.
بله. بررسی‌های ما در این مطالعه نشان داده که این نوع گردشگری در حال رونق گرفتن است و گردشگری خلاق اهمیت پیدا کرده است.