اکوتوریسم چیست؟ سفری آموزنده و حامی جامعه‌ی میزبان
ما با طبیعت ارتباطی دائمی داریم و نیازمان به طبیعت و عناصر تشکیل دهنده‌ی آن در عصر تکنولوژی را هر روز بیشتر از قبل احساس می‌کنیم. این نیاز ما را ترغیب می‌کند تا به طبیعت پناه ببریم که در این میان، محیط‌های طبیعی و بکر و دیدنی از اهمیت بیشتری برای اکوتوریسم برخوردارند.
- اکوتوریسم کی و چطوری شروع شد؟
- اکوتوریسم به چه معناست؟
- اکوتوریسم چه اصولی دارد؟
- آیا اکوتوریسم همان طبیعت‌گردی است؟
- اثرات اکوتوریسم؛ از توانمند سازی جامعه محلی تا حفاظت محیط زیست
- برقراری ارتباطی مسالمت‌آمیز بین گردشگر، محیط زیست و جامعه‌ی میزبان در صنعت اکوتوریسم
- اکوتوریسم و گردشگری پایدار
- آیا اکوتوریسم در ایران جریان دارد؟
- سفر مسئولانه
کشور ایران با توجه به گوناگونی شرایط جغرافیایی و طبیعی و اقلیم، یکی از کشورهای منحصر به فرد دنیا در زمینه‌ی ارائه‌ی چهره‌های گوناکون در بخش اکوتوریسم است. در نتیجه با توجه به ساختار جغرافیایی و طبیعی متنوع و ویژه‌ای که دارد، اشکال مختلف توریسم خصوصا اکوتوریسم، قابلیت توسعه‌ی بالایی دارد. اگر علاقه‌مند به شناخت اکوتوریسم هستید، با ما در این مقاله همراه باشید تا با مفهوم و اصول آن در حوزه‌ی گردشگری، بیشتر آشنا بشید.
اکوتوریسم کی و چطوری شروع شد؟
با رشد و توسعه‌ی صنعت گردشگری در دهه‌ی 1960 به بعد، اهمیت حفاظت و حمایت از منابع طبیعی ضرورت پیدا می‌کند. چرا که در همین دوره، صنعت گردشگری را صرفا به عنوان روشی برای ارتقای بازار و رشد اقتصادی می‌شناختند و تمام اهداف و اصول گردشگری را بر پایه‌ی مسائل اقتصادی طرح‌ریزی می‌کردند. بنابراین اکوتوریسم در دهه‌ی 1960 برای پیشگیری از اثرات مخرب گردشگری انبوه ظهور کرد و با افزایش بازدهی، جامعه‌ی جهانی این صنعت را پذیرفت. به همین دلیل اندیشمندان حوزه‌ی گردشگری، اکوتوریسم را در شکل یک نوع گردشگری جایگزین دنبال می‌کنند. نوعی از گردشگری که ساختار اجتماعی مناطق طبیعی و گونه‌های در معرض تهدید جانوری و گیاهی این مناطق را به خطر نیاندازد.
صنعت اکوتوریسم در دهه 1960 توسط لارس اریک لیندبلاد؛ اولین مالک شرکت مسافرتی که مسافران را به نقاطی می‌برد که قبلاً فقط دانشمندان رفته بودند، معرفی شد. به این ترتیب، صنعت اکوتوریسم به‌سرعت رشد کرد و توسط دولت‌ها و جامعه توسعه بین‌المللی به عنوان جایگزینی مناسب برای گردشگری انبوه، مورد استقبال قرار گرفت.
اکوتوریسم به چه معناست؟
اکوتوریسم را تلاشی می‌دانند که هدفش آگاهی یافتن گردشگران نسبت به ارزش‌های محیطی و فرهنگی هر نقطه‌ی جغرافیایی است که به آن جا سفر می‌کنند. در این تعریف، اکوتوریسم علاوه بر حفاظت از منابع طبیعی و ارزش‌های گفته شده، فرصت‌های شغلی مناسبی هم برای جوامع محلی ایجاد می‌کند.
واژه‌ی اکوتوریسم را اولین بار، هتزر (Hetzer, 1965) معرفی می‌کند. هتزر واژه‌ی اکوتوریسم را در ترکیب دو واژه‌ی "گردشگری اکولوژیک" مطرح کرده و با چهار اصل، آن را تعریف می‌کند:
- حداقل تاثیر در محیط اجتماعی
- حداقل تاثیر و حداکثر احترام به فرهنگ جوامع میزبان
- حداکثر منفعت اقتصادی برای گروههای داوطلب جوامع میزبان
- حداکثر لذت از تفرج برای گردشگران
اکوتوریسم چه اصولی دارد؟
بررسی آثار هتزر نشان می‌دهد که زمان گسترش واژه اکوتوریسم همزمان با اوج نارضایتی مردم از روند نادرست توسعه‌ی صنعت گردشگری، خصوصا از نظر اکولوژیکی بوده است. به این ترتیب، اصول اکوتوریسم را می توانیم در موارد زیر خلاصه کنیم:
- به حداقل رساندن اثرات بر طبیعت و فرهنگ محل مورد بازدید
- آموزش و اطلاع رسانی به مسافرین در خصوص اهمیت حفاظت از طبیعت
- تذکر به بخش خصوصی و غیره در خصوص اهمیت سفرهای مسئولانه و همکاری با دست اندرکاران محلی برای دستیابی به اهداف حفاظتی و حل مشکلات محلی
- ایجاد درآمد مستقیم برای مدیریت و حفظ منابع طبیعی و مناطق حفاظت شده
- اهمیت کنترل و قانون‌گذاری در طرح‌های مدیریتی
- تاکید به جمع‌آوری اطلاعات پایه‌ی اجتماعی و زیست محیطی و بررسی اثرات در دراز مدت
- به حداکثر رساندن منافع اقتصادی اکوتوریسم به جامعه محلی و تجارت‌های محلی
- رعایت حداقل تغییرات مورد قبول (LAC)
- تلاش در طراحی هماهنگ با شرایط محیطی و فرهنگی
آیا اکوتوریسم همان طبیعت‌گردی است؟
اکوتوریسم را به عنوان پایدارترین نوع از طبیعت‌گردی مسئولانه و سازگارترین نوع گردشگری می‌شناسند. اما تفاوتی واضح بین اکوتوریسم و گردشگری طبیعت وجود دارد؛ به این دلیل که تنها اکوتوریسم است که با اهداف حفاظتی سازگاری دارد، چون در فعالیت طبیعت‌گردی تاثیرات اکولوژیکی و اجتماعی خیلی محدود است.
اثرات اکوتوریسم؛ از توانمند سازی جامعه محلی تا حفاظت محیط زیست
با توجه به گسترش اکوتوریسم، بررسی اثرات آن بر توانمندسازی جوامع محلی از اهمیت بالایی برخوردار است. اکوتوریسم فرصتی را ایجاد می‌کند تا جامعه‌ی میزبان از تک درآمدی شدن خارج گردیده و با مشارکت در شغلهای خدماتی گردشگری، علاوه بر رشد اقتصادی به رشد فرهنگی و اجتماعی هم دست پیدا کنند. مزایای این حرکت اجتماعی بسیار است و از انواع آن، می‌توانیم ابعاد سه‌گانه‌ی اقتصادی، زیست محیطی و فرهنگی- اجتماعی را نام ببریم که محتوای این اثرات را در ادامه توضیح می‌دهیم.
اثرات اقتصادی اکوتوریسم
از بین ایده‌هایی که در تعاریف اکوتوریسم ارائه دادیم، ارتقای وضعیت معیشت جامعه‌ی میزبان و مشارکت آنها، موضوعی است که مرتبا مورد تاکید قرار می‌گیرد. اکوتوریسم در واقع سریع‌ترین بستر برای رشد اقتصادی در بخش صنعت سفر و گردشگری است و ظرفیت رشد اقتصادی آن تا سال 2027 از 100 میلیارد دلار فراتر می‌رود. در نتیجه اکوتوریسم از جنبه‌ی اقتصادی سود محلی را افزایش می‌دهد، بومیان را به صاحب کار و سرمایه‌گذار بودن، میزبان شدن و راهنمایی گردشگران تشویق می‌کند.
اثرات زیست محیطی اکوتوریسم
مهم‌ترین اثر اکوتوریسم، در محیط طبیعی است که به حفاظت از محیط طبیعی و تنوع زیستی و کم کردن تاثیرات ناشی از توسعه و سفر تاکید دارد. کارشناسان محیط زیست، اکوتوریسم را سازگار با طبیعت می‌دانند و معتقدند که با پیروی از برنامه‌های طرح‌ریزی شده‌ی اکوتوریسم در راستای اصول بوم‌شناختی، می‌توانیم تاثیرات مثبت و منفی زیست محیطی را کنترل کنیم.
همچنین کیفیت محیط، اصلی ابتدایی برای جذب گردشگران است و در نتیجه، باید آن را حفظ کنیم. در این مورد باید توجه ویژه‌ای به توسعه‌ی اخیر گردشگری در حوزه‌های علمی و آموزشی داشته باشیم که در آن افراد بهره‌مند، به دنبال فرصت‌هایی برای مطالعه‌ی طبیعت و درک انواع اکوسیستم ها و مجموعه گونه‌های وحشی هستند.
اثرات فرهنگی- اجتماعی اکوتوریسم
نحوه‌ی تعامل گردشگران و حافظان محیط زیست را می‌توانیم طوری سازماندهی کنیم که هر دو گروه از این رابطه بهره‌مند شده و رضایت داشته باشند. به این ترتیب دارایی‌های طبیعی را تا آنجا که ممکن است، می‌توانیم در همان شرایط اولیه و بکر خود حفظ کنیم، یا به سمت شرایطی رضایت‌بخش ارتقا بدهیم. تعداد زیادی از مردم از طبیعت و منابع طبیعی، چه در جنبه‌های فیزیکی، زیبایی‌شناختی، فرهنگی، علمی یا آموزشی، مزایای وسیع‌تری کسب می‌کنند. از طرفی، صنعت گردشگری هم از چنین روندی سود می‌برد.
فرصت برای کسب تجربه در سفرهای آموزشی به لحاظ اکولوژیک و فرهنگی را تنها به این طریق می‌توانیم ایجاد کنیم که حقوق و باورهای معنوی مردم بومی جامعه‌ی میزبان را به رسمیت شناخته و برای ایجاد توانمندی با آنها همکاری کنیم. به طور مثال درآمد روستاهای نزدیک به مرزهای پارک‌های ملی از طریق فعالیت‌هایی مانند راهپیمایی گردشگران با راهنما بیشتر می‌شود که در نتیجه بهره‌برداری غیرقانونی از منابع پارک نیز کاهش پیدا می‌کند.
برقراری ارتباطی مسالمت‌آمیز بین گردشگر، محیط زیست و جامعه‌ی میزبان در صنعت اکوتوریسم
اکوتوریسم را در مجموع، یک سفر مسئولانه به مناطق طبیعی می‌دانند که دنبال کردن آن، هم برای جامعه‌ی میزبان و هم برای گردشگر بسیار آموزنده و الهام‌بخش است. چون این نوع از گردشگری پایدار، بسیار با اقدامات عملی همراه بوده که به حفظ محیط زیست و حفظ رفاه مردم محلی کمک می‌کند.
به این منظور، گردشگران باید از افراد، فرآیندها و نهادهایی مثل تعاونی‌های کشاورزان، صنایع کوچک و پایدار و گروههای زنان حمایت کنند. هیچ پاسخ کوتاه مدتی برای حفاظت طولانی مدت از تنوع زیستی ما وجود ندارد. گردشگران نمی‌توانند جامعه‌ی میزبان را از تنوع زیستی که در آن زندگی می‌کنند، جدا در نظر بگیرند.
جوامع میزبان نقش محوری و کلیدی در توسعه‌ی پایدار اکوتوریسم ایفا می‌کنند و بدون در نظر گرفتن آنها، امکان تحقق اهداف مورد نظر در زمینه‌ی اکوتوریسم پایدار امکان‌پذیر نیست. این صنعت با حفاظت از عرصه‌های طبیعی، بهره‌مندی جوامع میزبان، تقویت خرده فرهنگ‌ها، فراهم آوری فرصت‌های آموزش و یادگیری، تقویت اشتغال‌زایی و بسیاری موارد دیگر، پایداری اکوتوریسم را امکان‌پذیر می‌سازد.
اکوتوریسم و گردشگری پایدار
در دهه‌های اخیر تعریف جامع‌تری از اکوتوریسم ارائه شده که آن را به عنوان سفری مسئولانه به منابع طبیعی می‌شناسند، و در عین حال که از پایداری محیط حفاظت می‌کند، باید سبب ارتقای کیفیت معیشت جامعه‌ی میزبان هم بشود (Ties, 1990). اکوتوریسم را می‌توانیم در دایره اصطلاحاتی مثل گردشگری سبز، طبیعت‌گردی مسئولانه، سفر مسئولانه و سفر آگاهانه هم جستجو کنیم.
گردشگری پایدار تعادل مناسبی بین جنبه‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و توسعه گردشگری سبز برقرار کرده و نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی ایفا می‌کند. این نوع از گردشگری تلاش دارد که تاثیر منفی گردشگری به محیط‌زیست و فرهنگ محلی را به حداقل برساند تا برای نسل‌های آینده در دسترس باشد و درعین‌حال به تولید درآمد، اشتغال و حفاظت از اکوسیستم‌های بومی کمک کند.
آیا اکوتوریسم در ایران جریان دارد؟
کشور ایران ظرفیت‌های قابل توجهی برای توسعه اکوتوریسم دارد، ولی در عین حال سهم ایران از اکوتوریسم در دنیا پایین است. اگر تمام مسائل مربوط به محیط زیست، از جمله ظرفیت حمل، توسعه زیرساختها، آموزش پرسنل پارک و راهنمای تور، کاهش سوء مدیریت اقتصادی و حفاظت از محیط زیست مورد توجه قرار بگیرند، صنعت اکوتوریسم در ایران هم توسعه پیدا می‌کند.
بدون شک تابه‌حال به خوبی درک کرده‌اید که بوم گردی در طبیعت جزو سازگارترین نوع گردشگری است که کشور ما؛ ایران به دلیل وجود تنوع در پوشش و اقلیم، پتانسیل و جاذبه‌های فراوانی برای جذب گردشگر دارد. با وجودی که مناطق طبیعی کشور را می‌توانیم از جاذبه‌های ارزشمند برای جذب گردشگران داخلی و خارجی بشناسیم، اما برنامه‌ریزی برای استفاده از این شرایط هنوز در ابتدای راه است و کار مهم اساسی برای بهره‌برداری از جاذبه‌های طبیعی صورت نگرفته است.
به عنوان مثال کوه‌ها و ناهمواری‌های ایران پتانسیل بسیار فراوانی از ورزش‌های کوهستانی (دامنه نوردی، کوهنوردی، صخره نوردی و غیره) برای کشور فراهم آورده است. متوسط ارتفاع کشور تقریبا 1211 متر است. این رقم بسیار قابل توجه است، زیرا این ویژگی ارتفاعی، فقط در چند کشور نسبتا معدود جهان مانند اسپانیا (با ارتفاع متوسط 611 متر)، ترکیه، مکزیک، تبت و بولیوی به چشم می‌خورد.
برای کسب تجربه‌ی اکوتوریسم در ایران، می‌توانید کمپینگ را امتحان نموده و به منظور رفاه بیشتر و ماندگار شدن این تجربه، اقامتگاه زی گلمپینگ را به عنوان مقصدی اکوتوریستی انتخاب کنید. با سفر به این مجموعه می‌توانید از جاذبه‌های دیدنی اطراف بهره‌مند شوید. با نگاهی دقیق‌تر متوجه این موضوع خواهید شد که این نوع از سفرها نه تنها گران‌تر از سفرهای معمولی تمام نمی‌شوند بلکه در بسیاری موارد به عنوان راهی برای کاهش هزینه‌هایتان به شمار می‌رود.
سفر مسئولانه
شنیدن اصطلاحاتی مثل اقامت در یک کلبه در میان جنگلی ناشناخته، سفر به قلب طبیعت و تعابیری این چنینی را برای افراد تداعی می‌کند اما در واقع این تنها بخش کوچکی از یک نوع خاص از سفر اکوتوریستی را تشکیل می‌دهد. به یاد داشته باشید که برای تجربه‌ی سفر اکوتوریستی احتیاجی به قربانی کردن خواسته‌هایتان در مورد سفر ندارید. می‌توانید به هر جایی که دوست دارید سفر کنید، در مکان‌های مختلف از یک کلبه‌ی کوچک تا لوکس‌ترین هتل اقامت داشته باشید و از بهترین امکانات و تسهیلات برخوردار شوید و در عین حال یک اکوتوریست باشید.
سفر آگاهانه همیشه با خاطرات و لذت‌هایی همراه است که تا همیشه در ذهن شما می‌مانند. با مراقبت از امکانات و منابع مقصد می‌توانید علاوه بر خاطرات خوشی که برای خودتان رقم می‌زنید کمترین آسیب را متوجه مقصد سازید. کافیست راهکارهایی که به آنها اشاره شد را به کار بگیرید و سفری متفاوت را تجربه کنید.
کلام آخر
توجه کردن به قوانین و اصول اکوتوریسم و ایجاد علاقه‌مندی برای حفظ کردن طبیعت و محیط پیرامون، سبب می‌شود تا گنجینه‌ها و میراث رسمی و طبیعی ما تداوم پیدا کرده و به نسل بعد منتقل شوند که به این واسطه توسعه پایدار را تجربه کرده و خواهیم داشت.
اکوتوریسم این روزها دیگر محدود به مناطق دورافتاده و بکر نیست. زیرا اکوتوریسم مدت‌هاست که به عنوان ابزاری مثبت و عملی شناخته می‌شود که از طریق آن می‌توانیم رابطه خود را با کره زمین متعادل کنیم، تنوع زیستی زمین را حفظ کنیم و به جامعه‌ای عادلانه‌تر، سالم‌تر و مرفه‌تر کمک کنیم.
سوالات متداول
اکوتوریسم را احترام گذاشتن به طبیعت، همچنین محترم شمردن فرهنگ گذشتگان و حال حاضر مردم یک منطقه یا بوم خاص می‌دانند که سال‌ها قبل از این می‌زیسته‌اند و زیست‌بوم منحصربه‌فرد و خاص خود را داشتند.
بله، ایران با وجود توانایی‌ها و جاذبه‌های بی‌نظیر و چشمگیری که از آنها برخوردار است و با درنظرگرفتن تنوع در پوشش و اقلیم، یکی از کشورهای مهم دنیا محسوب می‌شود که حوزه اکوتوریسم در آن مدت‌هاست که فعالیت خود را آغاز کرده است.
اکوتوریسم آبی و ساحلی، کوهنوردی، غارنوردی، بیابانگردی، دامنه نوردی، مردم‌شناسی و طبیعت‌درمانی همگی از زیر شاخه‌های مقصدی اکوتوریسم هستند.
مشخص است که تعاریف واژه‌ی اکوتوریسم، بر مناطق طبیعی و بکر و دست نخورده، سفر مسئولانه‌ی اجتماعی، رشد فردی و پایداری محیطی تمرکز دارند. در این رابطه باید تاکید داشت که اکوتوریسم چیزی بیشتر از بازدید هر سایت است، در واقع تجربه‌ای است برای اکوتوریست‌ها و سایرین؛ تجربه‌ای متفاوت با آنچه که در گردشگری انبوه رخ می‌دهد.